Su mənbələri

30 ilə yaxın işğal müddətində Azərbaycanın Şərqi Zəngəzur və Qarabağ bölgələrinin təbiətinə, bioloji müxtəlifliyinə, bütövlükdə regionun ekoloji durumuna ciddi ziyan vurulmuş, qiymətli meşə sahələrinin, flora və faunanın, o cümlədən təbiət abidələrinin məhv edilməsi, su resurslarının çirkləndirilməsi və təbii sərvətlərin talan edilməsi nəticəsində ekoloji tarazlıq pozulmuşdur.

Şərqi Zəngəzur və Qarabağ su ehtiyatları baxımından çox zəngindir. Bu ərazilərdə  14 əsas çay (Araz çayı, Tərtərçay, Bərgüşadçay, Həkəriçay, Oxçuçay, Bəsitçay, Levçay, Zabuxçay, Tutqunçay, Torağayçay, Qarqarçay, Xaçınçay, Quruçay və Köndələnçay), 9 su anbarı (Sərsəng, Suqovuşan, Köndələnçay-1, Köndələnçay-2, Aşağı Köndələnçay, Xaçınçay, Ağdamkənd, Xudafərin və Qız Qalası), bir neçə böyük göl (Böyük Alagöl, Kiçik Alagöl, Qaragöl və s.) və təbii mineral bulaqlar yerləşir.

Bununla yanaşı həmin ərazilərdə ehtiyatları təsdiq edilmiş və balansa qəbul edilmiş 26 su yatağı mövcuddur. Bunların 16-sı yeraltı şirin su, 7-si termal-mineral su, 3-ü mineral su yataqlarıdır. Tərtərdə 2, Ağdamda 2, Cəbrayılda 7, Zəngilanda 2, Füzulidə 1, Şuşada 5, Kəlbəcərdə isə 7 yataq var.

Bu ərazilərdə su ehtiyatlarının dəyişmə tendensiyasının izlənilməsi, hidroloji proqnozların tərtib edilməsi, suyun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin öyrənilməsi məqsədilə mütəmadi olaraq ölçmə işləri aparılır, yeraltı suların kadastrına daxil edilmiş quyular haqqında fond məlumatları araşdırılır.

Aparılan analizlər nəticələrinə əsasən Ermənistan ərazisindən daxil olan transsərhəd çaylar, xüsusilə Oxçuçayın çirklənməyə məruz qaldığını müəyyən edilmişdir. Oxçuçayın çirklənməsinin əsas mənbəyi Ermənistan ərazisində yerləşən Qacaran mis-molibden zavodu və Qafan mis filizsaflaşdırma kombinatının toksiki tullantıları, eləcə də Qafan və Qacaran şəhərlərində formalaşan məişət-çirkab sularının təmizlənmədən birbaşa çaya axıdılmasıdır. 

Oxçuçayın çirklənməsinin qarşısının alınması, bioloji ehtiyatlarının bərpası və suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər görülür. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə yerüstü su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi məqsədilə 10 çay üzərində 11 ədəd avtomat hidroloji stansiya quraşdırılır.

İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə dağıdılmış su təchizatı infrastrukturu və su elektrik stansiyaları bərpa edilir, yeni su anbarları və suvarma kanalları yaradılır. Görülən tədbirlər nəticəsində davamlı su təchizatı təmin ediləcək, əkin sahələrinin genişləndirilməsinə, kənd təsərrüfatında yüksək məhsuldarlığın əldə edilməsinə və ekoloji tarazlığın bərpa edilməsinə təminat yaranacaq.

Tarixi mənbələrə əsasən XVIII əsrin sonlarında Bakı şəhərinə xanların adı ilə bağlı 3 su kəməri çəkilmişdir. Bakının şimalında, yayladakı 3 bulaqdan qidalanan Şah su kəməri XVIII əsrin 20-ci illərində inşa edilmişdir. Bu kəmər indiki “İçərişəhər” metrostansiyası istiqamətindən şəhərə daxil olurmuş. Şah kəməri əsasən Şirvanşahlar Sarayı və onun ətrafındakı yaşayış sahələrini içməli  su ilə təmin edirmiş.

1791-1792-ci illərdə tikilmiş Məmmədquluxan su kəməri isə indiki Şəhidlər Xiyabanı yaxınlığında yerləşən iki bulaqdan qidalanırmış. Bu kəmər indiki Filarmoniya binasının aşağı hissəsindən İçərişəhərə daxil olur və əsasən qalanın qərb və cənub hissəsini su ilə təmin edirmiş.

3-cü kəmər isə Bakı xanı Hüseynqulu xanın adını daşıyırdı. Kəmər mənbəyini indiki Azərbaycan prospektindəki 2 bulaqdan götürürmüş. Yol boyu kəmərə üçüncü bir bulağın suyu qoşulur və Qoşa qapı istiqamətində şəhərə daxil olurmuş. 

Kür çayından Bakıya içməli suyun gətirilməsinə 20-ci əsrin əvvəllərindən başlanılıb. 1908-ci ildə təsis olunmuş “Kür çayı” cəmiyyətinin barjaları ilə paytaxta sutkada 200 min vedrə (2500 m³/sutka) su gətirilirmiş. 

Şollar suyunun Bakıya gətirilməsi də 20-ci əsrin əvvələrinə təsadüf edir. 1911-ci ildə Şollar-Bakı su kəmərinin tikintisinə başlanır, tikinti işlərində ləngimə və fasilələrdən sonra nəhayət 1917-ci ilin mart ayında Şollar kəməri ilə ilk su Bakı əhalisinə çatdırılır. 

Paytaxt əhalisinin artması ilə suya olan təlabatı ödəmək məqsədilə 1934-cü ildə İkinci Bakı Su Kəmərinin tikintisinə başlanılır. İkinci dünya müharibəsi ilə əlaqədar kəmərin inşasında fasilələr yaranır və kəmər yalnız 1958-ci ildə istismara verilir.

1951-1957-ci illərdə Abşeronun şimal-qərbindəki Dəvəyatağı və Ceyranbatan göllərinin yerində yeni anbar yaradılır. Eyni zamanda hələ müharibədən əvvəl tikintisinə başlanmış Samur-Dəvəçi kanalı Abşerona qədər uzadılır. 1957-ci ildə anbarın su ilə doldurulmasına başlanır. Bundan sonra 1961, 1966 və 1978-ci illərdə mərhələlərlə Ceyranbatan su anbarının yaxınlığında sutəmizləyici qurğular kompleksi tikilib istifadəyə verilir.

Sənayenin inkişafı və əhalinin Bakıya axını Abşerona yeni su kəmərinin çəkilişini zəruri edir. Mütəxəssislərin tədqiqatlarından sonra Kür çayının sahilində təmizləyici qurğuların inşası və buradan Bakıya kəmərlərin çəkilməsi layihəsi təsdiqlənir və 1970-71-ci illərdə Birinci Kür Su Kəmərləri Sistemi istifadəyə verilir. Buna baxmayaraq Bakı şəhərinin və ətraf qəsəbələrin içməli suya tələbatı yenə də tam ödənmir və ikinci Kür Su Kəmərləri Sisteminin tikintisi haqqında qərar qəbul olunur. 1980-88-ci illərdə 3 növbədə Bakıya yeni magistral kəmərlər çəkilir. 

2007-ci ilin martında isə Oğuzdan Bakıya qədər diametri 2 000 mm olan 262,5 km uzunluğunda özüaxımlı su xəttinin çəkilməsinə başlanır. Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin tikintisi 2010-cu ilin sonunda başa çatır və bulaq suyu Bakı sakinlərinə çatdırılır.

Azərbaycan ərazisində içməyə yararlı sular məhdud ehtiyatlara malik olmaqla qeyri-bərabər paylanmışdır. Hazırda ölkənin yerüstü su ehtiyatları 27 kubkilometr təşkil edir, quraq illərdə isə bu ehtiyat 20-21 kubkilometrə qədər azalır. Yerüstü su ehtiyatlarının mənbələrini çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlar təşkil edir. Ölkəmizin şirin su ehtiyatlarının 70-72 faizi ölkə hüdudlarından kənarda formalaşır. Azərbaycanın yerüstü su ehtiyatlarının 19-20,6 kubkilometri transsərhəd çayların, 9,5-10 kubkilometri isə yerli çay axını hesabına formalaşır. 

Su anbarları: Azərbaycanda çayların yerüstü axını hidroloji ildən və mövsümlərdən asılı olaraq kəskin dəyişir. Bu dəyişkənlikdən asılılığı azaltmaq və il ərzində istifadə oluna biləcək etibarlı su mənbələrinə malik olmaq məqsədilə bir sıra çayların üzərində su anbarları yaradılıb. Respublikamızda 140-a qədər su anbarı var. Bunların ən böyükləri Kür çayı üzərindəki Mingəçevir (həcmi 16 milyard kubmetr), Şəmkir (həcmi 2,6 milyard kubmetr), Araz çayı üzərindəki Araz (həcmi 1,3 milyard kubmetr), Tərtər çayı üzərindəki Sərsəng (həcmi 0,5 milyard kubmetr) su anbarlarıdır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 87 min hektar, suyunun həcmi isə 22 kubkilometrə yaxındır. 

Çaylar: Azərbaycanda 8 359 çay var, onlardan ikisinin (Kür və Araz çaylarının) uzunluğu 500 km-dən artıqdır. Daha 22 çayın uzunluğu 101-500 km arasında, 40 çayın uzunluğu 51-100 km, 107 çayın uzunluğu isə 26-50 km arasındadır. Kür çayı hövzəsində 5 141, Araz çayı hövzəsində 1 177 çay var. Qolları ilə birlikdə birbaşa Xəzər Dənizinə tökülən çayların sayı 3 218-dir. Ümumilikdə çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36 km2-dir.

Göllər: Azərbaycan ərazisində ümumi sahəsi 394 kvadratkilometr olan 450-yə yaxın göl mövcuddur  ki, bunlardan da 200-ə yaxını yay aylarında quruyur. Göllərin ümumi  su ehtiyatı 0,9 kubkilometrə, şirinsulu göllərin ehtiyatı isə 0,03-0,05 kubkilometrə yaxındır. 

Buzlaqlar: Azərbaycan ərazisində buzlaqlar əsasən Böyük Qafqaz dağlarının Baş Suayrıcında və Yan Silsilədə mütləq yüksəkliyi 3 600-4 000 metrdən artıq olan ərazilərdə formalaşıb. Son 70 ildə dağ zirvələrindəki buzlaqların sahəsi xeyli azalıb. Hazırda buzlaqların sahəsi təqribən 6,6 kvadratkilometr, su ehtiyatı isə 0,08 kubkilometr təşkil edir. 

Yeraltı sular: Respublikanın istifadəyə yararlı yeraltı sularının illik istismar ehtiyatları 9 milyard kubmetrə yaxındır. Yeraltı suların əsas ehtiyatları Samur-Dəvəçi, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ, Cəbrayıl, Naxçıvan dağətəyi düzənliklərində toplanıb. Bu ehtiyatların 60%-ə yaxını Samur-Dəvəçi, Şəki-Zaqatala və Gəncə-Qazax dağətəyi düzənliklərinin ərazisində yerləşir. 

Azərbaycanda mövcud şirin su ehtiyatları 35,3 milyard m3 təşkil edir. Bunlardan 30,9 milyard m3-i yerüstü sulardır. Yerüstü suların miqdarı quraq illərdə 22-24 milyard m3-ə qədər azalır;

Respublikamız təbii su ehtiyatlarına görə dünyada yoxsul ərazilər qrupuna daxildir; 

Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan ən az təbii su ehtiyatlarına malikdir;

Əhalinin hər nəfərinə düşən suyun miqdarına görə respublikamız Ermənistandan 2, Gürcüstandan isə 7 dəfə geri qalır;

Ölkəmizin daxili su ehtiyatları regionun su ehtiyatının cəmi 15%-ni təşkil edir;

Yerüstü su ehtiyatlarının 19,0-20,6 km3-i transsərhəd çayların (sayı 21 ədəd), 9,5-10.0 km3-i isə yerli çayların axınları hesabına formalaşır;

Respublika ərazisinin hər 1 km2-ə 90 min m3, hər sakinə isə 1 270 m3 su düşür;

Respublika üzrə ümumilikdə il ərzində təxminən 10-13 milyard m3 su istifadə olunur. Bunların orta hesabla 72,5%-i kənd təsərrüfatında, 24,3%-i sənayedə və 3,2%-i isə məişətdə istifadə olunur.